Home » 2013 » september

Maandelijkse archieven: september 2013

Sint Nicolaas

MENSENRECHTEN

Eerste lezing in de cyclus over de sociale leer van de Kerk

G. van Wissen

Professor dr. Gerard J.M. van Wissen

 

Professor dr. Gerard J.M. van Wissen stond mede aan de wieg van de Sint Nicolaas Academie in 1986. In 1987 hield hij een lezing over “Godsdienstvrijheid in Nederland”, en in 2001 volgde een tweede lezing met als thema “Wat is nog de publieke betekenis van de godsdienst in een pluriforme samenleving”.

Gerard van Wissen studeerde theologie in Warmond en maakte die studie af aan de toenmalige  Katholieke Theologische Hogeschool te Amsterdam. Hij werd leraar catechese, ging Rechten studeren en aan de Universiteit van Amsterdam werkte hij 32 jaar als hoogleraar Staatsrecht. Maar zijn belangstelling lag bij de theologie en de sociale leer. Daarover doceert hij aan het seminarie van de Haarlemse Tiltenberg en aan het Sint Jans Centrum in Brabant. Hij is voorzitter van de “Sociale Leer van de Kerk”, een vereniging die binnenkort 5 jaar bestaat.

De sociale leer van de Kerk gaat terug op het gebod van Jezus God te beminnen, en onze naaste als onszelf. Die twee zijn onlosmakelijk verbonden, want anders vervalt men in hetzij louter sociaal werk, hetzij louter opgaan in de eredienst.

De sociale leer was er al in het begin van de geschiedenis van de Kerk. Armenzorg en ziekenzorg, later in de Middeleeuwen gevolgd door onderwijs, voorzieningen voor weduwen en wezen. Tot aan 1789, Franse Revolutie, hield de Kerk zich bezig met allerlei vormen van maatschappelijk werk. Na de Revolutie kwam hierin een stapsgewijze afbouw aangezien de Staat die taken overnam. In het ene land gebeurde dat sneller dan in het andere. De Kerk werd in de negentiende eeuw hoe langer hoe meer een marginaal instituut.

In de tweede helft van de negentiende eeuw wordt de Kerk zich bewust van de ondraaglijke omstandigheden van de arbeiders. Het liberalisme had de mens centraal gesteld, en daarmee gepaard gingen een toenemend individualisme en een scherpe scheiding tussen de klassen. Het socialisme dat daartegen reageerde benadrukte het idee van gemeenschap, maar los van de Kerk. Het socialisme was eigenlijk een soort “godsdienst”, atheïstisch. Wat moest de Kerk doen? Ze kon de arbeidende klasse niet in de kou laten, laat staan overlaten aan de socialistische organisaties. Tegen die achtergrond verscheen in 1891 de encycliek “De rerum novarum” van paus Leo XIII. Veertig jaar later, in 1931, werd het werk van Leo XIII “gesystematiseerd”  in de encycliek  “Quadragesimo Anno” van paus Pius XI. Dat gebeurde met behulp van Duitse jezuïeten. De katholieke maatschappijvisie die zij, met een terugblik op de Middeleeuwen,  naar buiten brachten brak met het idee dat men moest berusten in ellendige omstandigheden en zich troosten met een gelukkig leven in het hiernamaals. Katholieke arbeiders mochten zich verenigen,  opkomen voor hun rechten en desnoods overgaan tot staking. In plaats van de marxistische klassenstrijd, moesten binnen de katholieke maatschappij  werkgevers en werknemers samenwerken, als geïntegreerd in een lichaam waarvan alle delen een eigen functie hebben. Dat noemt men “corporatisme”. Maar de scheiding van Kerk en Staat was al te ver doorgevoerd om het katholieke maatschappijbeeld meer te laten zijn dan wat de “zuilen” zouden worden, katholieke enclaves met eigen media en voorzieningen, vooral in landen met verschillende godsdiensten en ideologieën als Duitsland en Nederland.

Het katholiek maatschappijmodel legt meer nadruk op het gemeenschappelijke dan op het individuele. De grondslag daarvoor ligt, aldus professor Van Wissen, in het “natuurrecht”, dat gerelateerd is aan het “geweten” en aan de “omgang met de dingen”. De Tweede Wereldoorlog betekende een breuk. Het fascisme had delen van het katholieke maatschappijbeeld overgenomen, zoals het “corporatisme”. In Portugal, Spanje en Italië diende het katholieke maatschappijbeeld het pure staatsbelang, zoals ook in Nederland bij de Verdinaso. Paus Pius XII moest bovendien constateren dat in de dictaturen alle gemeenschappen en verenigingen – waarvoor de Kerk pleitte op grond van het “subsidiarisme” en het “solidarisme” – werden opgeheven. Het “subsidiarisme” hield de verdeling van taken in op de laagste niveaus, met beroep op de eigen verantwoordelijkheid.. En zo kreeg men in de Kerk onder Pius XII meer aandacht voor het persoonlijke. De mens was niet alleen een sociaal wezen, maar ook een individu.

Met het Tweede Vaticaans Concilie brak het idee van de “menselijke waardigheid” baan. De individuele verantwoordelijkheid (Paus Pius XII) was goed, maar moest verbonden blijven met solidariteit (Paus Benedictus XVI). In de constitutie “Gaudium et Spes” (1965) was een nieuw begin gemaakt, maar zonder een eigen maatschappelijke opvatting of politieke visie van de Kerk. Wat nu werd gepropageerd was: “het verstaan van de tekenen des tijds”. En onder die tekenen vielen de goede dingen in de wereld, de mensen van goede wil, en de samenwerking met goed bedoelde instituties (Verenigde Naties, bijvoorbeeld). De encycliek “Pacem in terris” (1963) van paus Johannes XXIII stelde voor om 1) de eigentijdse situatie van de wereld te analyseren, 2) de uitkomst te bekijken vanuit het Evangelie en 3) aanbevelingen te doen. De denktank van paus Benedictus XVI, Justitia et Pax,  nam recentelijk de economische crisis van sinds 2008 onder de loep, en daarbij kwam o.a. als aanbeveling naar voren dat de multinationals onder controle zouden moeten komen van een “moreel wereldgezag”. Maar hoe?….

De “waardigheid van de mens” is de laatste en enig overgebleven aanbeveling van de postconciliaire Kerk. De mens is geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. De “waardigheid van de mens” is een “universeel principe”, en hoe broos ook, als we dit gegeven verwaarlozen ontaardt de mens in denkende dier. Ook vanuit humanistische hoek wordt erkend dat de Kerk de grootste waarborg is voor wat de Mensenrechten heet. De kern van die rechten moet goed worden vastgehouden, want anders verwateren die rechten in een zee van loze details.

 

de voorzitter

Oudere verslagen

Voor oudere verslagen kunt u hier de oude site bezoeken.