Eerwaarde Antoine Bodar, priester en kunsthistoricus, auteur van tientallen boeken en woordvoerder in de media van het katholicisme in Nederland, gaf op 8 december tijdens zijn Huizinga lezing in de Leidse Pieterskerk een weinig vleiend beeld van wat tegenwoordig doorgaat voor “cultuur”. In zijn lezing Leven alsof God bestaat haalde hij uit naar het atheïstisch humanisme en de arrogantie van de wetenschap. In het huidige opinieklimaat heerst, voor zover het aan de denkende elite ligt, het relativisme.  De vraag naar de waarheid, die Pilatus aan Christus stelde, is vandaag nog even actueel als toen. Waarheid is in onze postmoderne tijd afhankelijk van iedere waarnemer afzonderlijk. En ook de moraal, de deugdenleer, heeft geen wortel meer in de Tien Geboden. De vraag is dan: wat bindt ons nog?

Psychologen en filosofen zijn nog wel bereid om het Geloof nuttig te vinden voor onze veiligheid en geborgenheid, maar dat voldoet niet. Het Geloof is in eerste instantie een uitvloeisel van Gods Openbaring, via de Heilige Geest in de Kerk. Bodar verwijst naar zijn boeken Romeinse Brieven en Uit de eeuwige stad in verband met het onderwerp dat hij aan de orde stelt. Daarbij baseert hij zich op gedachten van paus Benedictus XVI. Deze paus waarschuwt tegen de verlokkingen van het relativisme, en de daarmee samenhangende cultus van het eigen ik. Het ware humanisme is in Gods Zoon, in wie waarheid en liefde met elkaar zijn verbonden. Het relativisme is alleen in schijn bescheiden, maar komt in werkelijkheid neer op onverschilligheid. De vraag naar de waarheid – constateert de theoloog en bisschop Joseph Ratzinger, later paus  – wordt niet meer gesteld. De filosofen hebben het zoeken opgegeven. De filosofie is wetenschap geworden, en wetenschap erkent alleen wat wij met onze zintuigen kunnen waarnemen.

Paus Johannes Paulus II maakte in zijn encycliek Fides et Ratio duidelijk dat  Geloof en Rede niet kunnen zonder elkaar. De academische wijsbegeerte omvat hoogstens kennisleer, logica, zijnsleer en toepassing op een bepaald vak, geschiedenis bijvoorbeeld. Wat echter aan de orde zou moeten komen zijn de levensvragen en de groei naar wijsheid. De vraag naar de waarheid is daarbij cruciaal. Wat we echter zien, is dat men die vraag irrelevant vindt, want anti-democratisch. Alsof waarheid zou afhangen van de meerderheid. En zo heeft men een moraal die afhangt van louter afspraken, en die dus verandert met de tijd, zoals de mode verandert. Ten aanzien van abortus bijvoorbeeld, heeft men het over de hoeveelheid maanden bij de zwangerschap. De leer van de Kerk is glashelder: al bij de bevruchting is het nieuwe leven gegeven, dus abortus is een schending van de natuur.

Zonder God verziekt alles. De waarheid geneest, want ze is de werkelijkheid van God. En de Kerk heeft tot taak de mens in contact te brengen met Hem. Helaas heeft de Kerk veel van haar geloofwaardigheid verloren. Het kwaad is in haar binnengedrongen. In een gesprek dat Antoine Bodar een tijd geleden had met de Belgische kardinaal Danneels hoorde hij bemoedigende woorden over de populariteit van new age, waarin deze kerkvorst de behoefte aan iets hogers bespeurde; en daaruit zou men dan de conclusie mogen trekken dat mensen op zoek zijn, om misschien nog eens bij de Kerk terecht te komen. Maar ja, Chesterton zei al: wie niet in God geloven, gaan in alles geloven. Dus esoterie heeft dus meer te maken met bijgeloof dan met de waarheid van Jezus Christus.

Het Geloof wil door de Rede worden begrepen. En dat betekent dat de Kerk het verstand erbij moet betrekken, en daarin zit een belangrijk verschil met het protestantisme. Smaken mogen verschillen, maar over de waarheid valt niet te twisten. De wetenschap stelt tegenwoordig vast dat wij ons “brein” zijn. Maar wat lost dat op?

Joseph Ratzinger, paus Benedictus, stelde in zijn Regensburger Rede van 2006 dat het christendom gelooft in een redelijke God, of ook: dat God niet handelt in strijd met het verstand. Het Woord dat God is handelt niet naar willekeur. Paus Johannes Paulus II verwijt de filosofie onvoldoende haar eigen roeping te volgen. Theologie kan niet zonder filosofie, en vice versa. Maar wat we zien, is dat de theologie in Academia thans “godsdienstwetenschap” heet; en een  godsdienstwetenschapper hoeft niet te geloven, het is zelfs beter als hij niet gelooft want anders zou zijn wetenschappelijke status in het gedrang komen. Maar wetenschappers kunnen niet zonder een uitgangspunt op grond waarvan de waarheidsvinding plaats vindt. Alle denken gaat uit van intuïtie. En ook de gewaarwording hoort tot het denkvermogen.

Paus Benedictus ziet drie actuele taken voor de filosofie: het toenemen in wijsheid, het zoeken van kennis en de metafysische draagwijdte. Hij betreurt de ont-hellenisering, want juist in die eerste eeuwen kreeg de theologie haar beslag, haar ontwikkeling onder invloed van het Griekse denken. Nu zijn er die deze ontwikkeling afdoen als een vorm van inculturatie, en dan zou je met even veel recht latere vormen van inculturatie kunnen billijken. In Afrika, bijvoorbeeld, dansen ze tijdens de H. Mis. Maar dat is toch wel wat anders.

Paus Benedictus zet de zogeheten historisch-kritische methode met betrekking tot de Bijbel op zijn plaats. Wij moeten de traditie respecteren. Het protestantse “sola scriptura” is ontoereikend. God is groter dan het Boek. Protestanten mogen veel van de Bijbel weten, en er links en rechts uit kunnen citeren, maar het gaat om de samenhang. Zo heeft bijvoorbeeld de geboorte van Johannes de Doper uit de onvruchtbare Elisabet een band met de onvruchtbare Hanna uit Oude Testament, uit wie de profeet Samuel werd geboren.

Het Woord dat God is, de Logos, werkt conform de logica, beklemtoont paus Benedictus. Anders dan in de islam.

de voorzitter

P.S. Antoine Bodar gaf in de jaren negentig 3 lezingen voor de Sint Nicolaas Academie over “Priesterbeleving in deze tijd” (1993), “De roeping van de leek” (1994) en “Het mysterie van het geloof” (1995)

DAMIAAN MEUWISSEN, rechtsfilosoof en hoogleraar, heeft zich ontwikkeld tot algemeen filosoof met als uitgangspunt Hegel en andere Duitse denkers als Kant en Heidegger. Daarin volgt hij o.a. de jezuïet Karl Rahner, vooraanstaand theoloog in de aanloop naar het Tweede Vaticaans Concilie van 1962-’65.

Wat is geloven? Allereerst een dagelijkse handelwijze waar iedereen mee te maken heeft. Je kunt niet zonder. Het is iets voor waar aannemen, ook al betreft het nepnieuws of leugens. Geloven is vertrouwen op iemand, of op een instantie die men voor geloofwaardig houdt. Geloof, fides in het Latijn,  heeft met “fiducie” te maken. We kunnen nou eenmaal niet alles zelf uitzoeken.

Voor het christelijk geloof geldt om te beginnen wat geldt voor bovenstaande. Vervolgens: wat is waarheid? Waarheid in het christendom? We hebben daar intuïtief een idee van. En dan zoeken we uit of de christelijke waarheden kloppen met de feiten, met de werkelijkheid. Neem de verrijzenis van Jezus. Daarin geloven wij op grond van de geloofwaardigheid van de apostelen, de Evangeliën. Dat geloof is specifiek christelijk. Het wortelt in de Goddelijke Openbaring, zoals we die kennen uit de H. Schrift. Hier hebben ongelovigen moeite mee, maar ook voor gelovigen eist het de nodige overdenking.

Binnen het Geloof is een ontwikkeling, die nog steeds gaande is. De wende, de grote keer kwam met het Tweede Vaticaans Concilie van de jaren zestig van de vorige eeuw. Maar daarvoor, in de negentiende eeuw, en begin twintigste eeuw gebeurde er al het nodige dat op het concilie vooruitliep. Om te beginnen, het Eerste Vaticaans Concilie van 1870, dat voortijdig werd afgebroken vanwege de Frans-Duitse oorlog en de invasie van Rome. Twee belangrijke punten kwamen toen aan de orde. Ten eerste, het dogma van de onfeilbaarheid van de paus; en ten tweede, de positie van het Geloof zelf. Dat laatste draait om de stelling  dat de menselijke ratio, of het natuurlijk verstand voldoet om God te leren kennen. Dit, los van de Openbaring! En zo ontwikkelde zich vanuit die stelling een natuurlijke theologie. Die werd heftig aangevochten door de protestanten, door bv. de Zwitserse theoloog Karl Barth.

Vaticaan II, dat de deuren naar de wereld opende, benadrukte het Geloof uitgaande van het vertrouwen op, en bijgevolg de overgave aan God. Theologen als Karl Rahner en Henri Lubac beriepen zich daarbij o.a. op Kant, Hegel en Heidegger. Het Credo heette voor hen geloofwaardig, en het veronderstelde een persoonlijke relatie met Christus.

Een katholiek-protestantse controverse betrof het begrip “genade” (gratia). Voor Luther gold “genade alleen” (sola gratia), naast sola fide en sola scriptura, het geloof en de Schrift  los van de traditie, de overlevering. Onder “genade” verstaan de katholieken echter ook de praktijk van de goede werken. Niet dat protestanten daar vreemd aan zijn, maar gratia zien zij toch vooral als enkel iets van buitenaf. De katholiek ziet de genade eveneens als een gave, maar benadrukt daarbij de vatbaarheid van de ontvanger, het zich openstellen voor, en actief meewerken met de genade. Voor de rest mogen de theologen er hun hoofd over breken.

Gaan we terug naar het leren kennen van God, dan zal men er niet onderuit kunnen dat dit een zoeken veronderstelt bij wie geloven wil, en meer nog een neiging tot liefde. Kennen op basis van liefde opent onze ogen, en laat het licht schijnen in de duisternis.

Geloof en Rede, Fides et Ratio, theologie en wetenschap, religie en filosofie…, wat is de verhouding tussen die twee? Wat die ook is, het is de rede, het verstand dat het initiatief neemt. Het Geloof wordt dan gezien als aannemelijk, als niet onredelijk, als toetsbaar met ons denkvermogen.  Daarentegen ben je onredelijk als je niet gelooft. Niemand kan trouwens bewijzen dat God niet bestaat.

Onze tijd is er een van secularisering. Seculier betekent in wezen: in de tijd, in de ruimte. Dit, op grond van de Incarnatie, de Menswording Gods. De tijd verbonden met de eeuwigheid. Helaas ontkent de huidige tijdgeest  dat er iets is dat tijd en ruimte overstijgt, en daarmee is ieder religieus geloof van de baan. Het boventijdelijke, het bovennatuurlijke of buitenruimtelijke is uit ons opinieklimaat verdreven. Het is als Pilatus die in confrontatie met Jezus Christus zegt: wat is waarheid? Hier botst de heersende houding die zich op de feiten, op de werkelijkheid beroept met de wereld van het onwerkelijk ware: “Mijn koninkrijk is niet van deze wereld”.

In de jaren veertig pleitte de theoloog Dietrich Bonhoeffer, verzetsstrijder tegen het nazisme, in de gevangenis voor een religieus christendom los van de institutionele vorm, dus zonder kerkelijke structuur. Dat vond vooral weerklank onder protestanten. Maar kun je om de kerk heen? Die is immers door Jezus Christus zelf ingesteld. In de sfeer van Vaticaan II klonk bij de theoloog Schillebeeckx, geïnspireerd door de marxistische filosoof Ernst Bloch, de nagalm van de christelijke deugd van de hoop. De hoop op de verrijzenis, in aansluiting op het vierde mariale dogma van haar Ten Hemel Opneming. De dood heeft niet het laatste woord!

de voorzitter

P.S. Damiaan Meuwissen publiceerde in samenwerking met anderen het boek Europa reflexief, een bezinning op de Europese geest, de toekomst en de positie van religies binnen Europa.

Frank Koerselman, professor psychiatrie in ruste, stelt –vanuit psychologisch oogpunt – vast dat de mens van nature in iets hogers wil geloven, iets waaraan hij zekerheid kan ontlenen. Dat hogere zou in onze tijd kunnen doorgaan voor “politieke correctheid”. In zijn boek Wie wij zijn primeert het begrip “identiteit”. Die term hoort men tegenwoordig vaak. Fundamenteel is in elk geval de behoefte aan veiligheid en geborgenheid, die evenwel lastig te rijmen valt met een andere fundamentele behoefte, de expansiedrang. In zijn zucht naar zelfbevestiging zoekt de mens de acceptatie van de groep, maar daarbinnen bevinden zich ook zijn concurrenten.

Religie biedt meer geborgenheid dan secularisme. Psychologisch gezien, verstaat Koerselman onder “religieus” een soort gevoel, stemming, liefde voor schoonheid, maar ook angst en huiver. Het is openstaan voor een soort gewaarwording, zoals men openstaat voor muziek. Je kunt religie ook als bedreigend ervaren. De religieuze mens weet zich in elk geval afhankelijk, in verwondering en in vrees.

Van oudsher is de mens tot het religieuze geneigd, maar daar kan een eind aan komen, zoals bijvoorbeeld in Nederland. Vroeger nam men voor het omgaan met de werkelijkheid zijn toevlucht tot verhalen, tot sprookjes en legenden. Ooit waren mensen levende verhalen. Daarnaast waren er de rituelen, die aan tijd en plaats structuur geven. Ook niet-religieuze mensen kennen rituelen. Cruciaal is dat religie greep probeert te krijgen op het feit van onze sterfelijkheid, de dood, het verlies van dierbaren, het onderscheid tussen wie het voor de wind gaat en wie moeten creperen, de eenzaamheid. Dit alles vond niet alleen een uitweg in het christendom, maar ook daarbuiten. Het perspectief van de hemel waarin eertijds de goden leefden diende als spiegel en ideaalbeeld voor de stervelingen. Opgaan in die bovennatuurlijke wereld gold als doel en werd gezien als voortzetting van het leven in de natuurlijke wereld.

Ondertussen kreeg de mens in zijn sterfelijk bestaan te maken met het probleem van het lijden, dat de orde verstoort. De sterken waren daar beter tegen opgewassen dan de zwakken. Het christendom groeide op te midden van die laatste, onder  armen en slaven en het lage volk. Die hadden het moeilijker in het trotseren van tegenspoed. Het christendom leerde enerzijds de wereld te aanvaarden zoals ie is, en anderzijds uit te zien naar een gelukkig hiernamaals. Daarvoor was de Verlosser nodig.

Een van de dingen die voor de christenen in de wereld centraal staat is het gezin, een microkosmos waarbinnen de taken verdeeld waren, waarin de man en de vrouw elk een eigen functie hadden, als kostwinner en als verzorgster van de kinderen. In onze postmoderne tijd wordt het gezin niet meer gezien als de nucleus van de samenleving. Alleen op 24 december vullen zich nog de lege kerken. Want dan viert men het ideale gezin, het verhaal van mensen die de moeilijke omstandigheden te boven komen. Het gezin vertegenwoordigt het vermogen om te overleven in een barre wereld. Alleen red je het niet. In onze tijd is het gezin een onderwerp van strijd en verzet. Dat is een gevolg van de anti-religieuze trend sinds de Franse Revolutie, van de opstand tegen het christendom als zijnde onderdrukkend. Revoluties scheppen een nieuwe mens, die ondergeschikt is aan de soort, aan het collectief.  In plaats van tussen gezinsleden, beweegt hij zich tussen “citoyens” en kameraden. Maar het communisme loopt uit op mislukking. Het preekt de gelijkheid en gaat voorbij aan de werkelijkheid van de verschillen. En zo zien we na de val van het staatscommunisme in Rusland de religie weer opbloeien.

Nederland loopt op het punt van seculier denken voorop. De generatie van 1968 wilde uit onder een geborgenheid die ze als beknellend ervoer. De naoorlogse jongeren wilden los van de oude hiërarchische structuren. Het individu moest vooropstaan. Maar ook de vrije en autonome mensen kunnen niet heen om de realiteit van de dood en het kwaad. En hoe moet dat zonder religie? En hoe vanuit de gepropageerde gelijkheid om te gaan met de realiteit van het verschil? Hoe te leven zonder “verticale dimensie”? Wat we bijvoorbeeld zien, is dat er geen rekening wordt gehouden met de minderheid, met ouderen. En ouderen van hun kant, laten zich met “jij” aanspreken omdat “u” te oud klinkt. Men tutoyeert elkaar, men noemt elkaar bij de voornaam. Wat in de nivellering verdwijnt, is het respect. Mannen mogen niet meer. Hun spierkracht is passé. Er is geen verschil meer tussen man en vrouw. En ook de denkkracht dreigt erbij in te schieten.

Het kwaad valt niet te ontkennen. Men neutraliseert het met het argument dat het in jezelf zit, of juist in een ander. Omgaan met de dood blijkt onmogelijk zonder religieuze verklaring. Te vergeefs probeert men de dood te bezweren met de euthanasie. Daarachter zit  een gevoel van woede. Doodsangst is normaal. Maar die overwin je niet door het kunstmatig beëindigen van het leven. Rest nog de realiteit van de eenzaamheid. Daar denkt men maar liever niet aan. De niet-religieuze mens heeft er geen oplossing voor. Alles wat hij nog doet, is keihard schreeuwen, om gehoord te worden, om als slachtoffer te poseren.

De ontkerkelijking en de ontkerstening hebben de generatie van 1968 verweesd achtergelaten. Er zijn maar weinig mensen die erin slagen echt als vrije individuen  te leven. Het komt uiteindelijk aan op het vermogen om te gaan met tegenslagen, aldus Koerselman. .

De beroemde Nederlandse psychiater H.C. Rümke omschreef “ongeloof” als een ontwikkelingsstoornis. Maar dat is al weer enige tijd geleden.

de voorzitter

SINT NICOLAAS ACADEMIE, 16 SEPTEMBER 2017

Michiel Hemminga: aan de hand van Alasdair MacIntyre

Bestaat er in onze samenleving nog een moraliteit die ons bindt? Die bestaat net zo min als dat er nog een religie bestaat die ons bindt. Onze maatschappij is nadrukkelijk pluralistisch, multicultureel en individualistisch.

Bestaan er, vanuit humanistisch oogpunt, deugden die ons binden, zoals bijvoorbeeld rechtvaardigheid en moed? Wat die inhouden zal voor elke groep, en zelfs voor een ieder anders zijn. Hetzelfde geldt voor waarheid. Die is afhankelijk van elke afzonderlijke beschouwer, zoals ook de werkelijkheid afhangt van ieders waarneming. Op geestelijk vlak houdt niets ons bij elkaar. Alles wat we delen is de fysieke ruimte en de taal die we nodig hebben om nog net voldoende orde te handhaven aangezien we anders, praktisch genomen, niet meer zouden kunnen functioneren. Subjectivisme en relativisme vieren hoogtij.

De Schotse filosoof Alasdair MacIntyre begon als marxist en eindigde als katholiek. Zijn meest bekende werk, After Virtue (1981), omvat een pleidooi voor de heropleving van de deugden. Inspiratie daarvoor zoekt hij bij Aristoteles, die de situatie van de Griekse stadstaat, met name het oude Athene, als uitgangspunt heeft. Het individu is daarin ondergeschikt aan het algemeen belang. Wat goed is voor de gemeenschap, is goed voor de enkeling, en vice versa. Dus over wat rechtvaardigheid en moed inhouden, bestond daar eensgezindheid.

In de christelijke Middeleeuwen worden de deugden aanbevolen: voorzichtigheid, rechtvaardigheid, gematigdheid, moed, aangevuld met geloof, hoop en liefde. Dat alles onder inspiratie van het christendom. Die tijd is voorbij. Na het protestantisme kwam de Verlichting en sindsdien probeerden de filosofen een moraal te gronden op louter het verstand. In onze tijd heeft het verstand het veld geruimd voor het emotionele, voor datgene wat goed voelt.

MacIntyre herinterpreteert Aristoteles met betrekking op zogenaamde praktijken. Praktijken waarin binnen een gemeenschap overeenstemming bestaat over het goede, zoals in een beroepspraktijk waarin het voor alle betrokkenen duidelijk is waaruit vakmanschap bestaat. Denk aan het ziekenhuis of de school.

MacIntyre ziet moraliteit dus in het kader van gemeenschappen die een opvatting delen van het goede. Bij een ziekenhuis is dat duidelijk, want gericht op het genezen van mensen. Omdat mensen in zo’n situatie lid zijn van dezelfde beroepsgemeenschap hebben ze een gedeeld belang, dus wat goed is voor de een, is ook goed voor de ander. MacIntyre voegt er in het geval van bijvoorbeeld een politieke gemeenschap de historische dimensie aan toe en zoekt de eenheid niet alleen in het heden, maar ook door de tijd heen. Deugden hebben een traditie en horen bij elkaar. Rechtvaardig handelen bijvoorbeeld, vereist moed.

We zitten nu in het Westen met het probleem dat we het binnen onze samenlevingen, als we daarvan nog spreken kunnen, geen gedeeld begrip van rechtvaardigheid meer hebben. De uitkeringstrekker en de belastingbetaler zullen het mogelijk niet eens zijn over de herverdeling van geld. Patriottisme bestaat dan ook nauwelijks meer aangezien de overheid niet langer gedeelde opvattingen over het goede vertegenwoordigt. Dus de overheid wordt alleen nog gekenmerkt door regelgeving en het bureaucratisch managen van verschillende groepen.

Een moraal die ons zou binden vereist, Bijbels gezien, allereerst een ontwikkeld geweten, een besef van goed en kwaad, van verantwoordelijkheid om het goede te doen, en een schuldgevoel wanneer men daarin tekort schiet. Maar is een dergelijk besef te verwachten van een samenleving als geheel? Een individu kan ethisch verantwoord handelen. Maar kan een groep, een overheid dat ook? Om van een samenleving zonder God maar te zwijgen. Schaf je God af, dan is het ergste mogelijk, stelde Dostojewski. Nietzsche verklaarde God dood omdat hij zag dat de pogingen van de filosofen om een moraliteit te gronden op de rede, op het nut of op de gerichtheid op geluk niet overtuigden. Zelfs binnen het christendom was moraliteit alleen mogelijk in besloten gemeenschappen, zoals een klooster. Wat rest, zijn de laatste vijf van de Tien Geboden. Daarzonder is het bestaan van een samenleving onmogelijk.

Dat een algemeen gedeeld zedelijk besef samenhangt met waarheid ligt voor de hand. De vraag van Pilatus tegenover Christus, wat is waarheid?, is ook de vraag van de filosofen van onze tijd. En in hun filosofie heeft sinds Nietzsche met de metafysica, ook het christendom afgedaan. Voor ieder is waarheid iets anders, zoals ieder goed vindt wat goed voelt.

 de voorzitter

17 juni 2017

Dominee Huib Klink, predikant te Hoornaar, is een zeer belezen man, vertrouwd met de grote theologen en filosofen, kenner in het bijzonder van Kierkegaard, liefhebber van Plato, bewonderaar van Maarten Luther en de antirevolutionaire voorman Groen van Prinsterer, verbonden met het Conservatief Café te Gouda, frequent bezoeker van Italië en gaat prat op het hebben van katholieke vrienden.