Home » 2014 » oktober

Maandelijkse archieven: oktober 2014

Sint Nicolaas

MYSTIEK VAN HET LIJDEN

Zaterdag, 18 oktober

Volgens Gyula Somos, Hongaars schilder die zichzelf typeert als ‘spiritueel realist’, houdt de verlossing door Jezus Christus de bevrijding in van de vrees voor het lijden en de dood. Dat de Godmens daar in hoogsteigen persoon het levende voorbeeld van is, leren wij uit het Evangelie. Hoe in de loop van de tijd de ‘lijdenstheologie’ is terug te vinden in de beeldende kunst, demonstreert hij aan een reeks voorstellingen in chronologische volgorde. Om te beginnen, dienen de christenen in iedere lijdende mens Jezus te zien, zoals te lezen in Mattheüs 25, waarin de schapen ter rechter zijde degenen zijn die de armen kleedden en te eten gaven, de zieken en de gevangenen bezochten et cetera.

Symbool bij uitstek van het lijden is het kruis. In de eerste eeuwen, toen de christenen nog vervolgd werden en in het geheim bijeenkwamen, werd het kruis nog niet uitgebeeld. In plaats daarvan zien we soms een anker met vissen – die voor het kruis en de gelovigen staan. Ook Jezus zelf is voorgesteld als vis, ‘ichthus’ in het Grieks. Zeer bijzonder in de tweede eeuw is een vroeg kruis met een offerlam en de twaalf apostelen. Uit de derde eeuw zijn afbeeldingen bekend van een gekruisigde Orpheus en een gekruisigde Bacchus. Die waren niet bedoeld als bespottingen, of om het gemis van originaliteit van de christenen aan de kaak te stellen, maar als verborgen voorafschaduwingen van aspecten van Christus: van de goddelijke musicus Orpheus weten we dat hij afdaalde naar de onderwereld en van de wijngod Bacchus dat hij aan stukken werd gescheurd door de afgunst.

Nadat keizer Constantijn het christendom heeft vrijgegeven in de vierde eeuw zien we kruisen verschijnen, maar zonder corpus. In plaats daarvan komt het monogram van Jezus Christus voor. Van de vijfde eeuw dateert de eerste afbeelding van JC met de apostelen, met op de achtergrond het kruis dat Helena, de moeder van Constantijn, heeft gevonden in Palestina. Honderd jaar later, in Syrië, zien we een gekruisigde Christus met Longinus die de lans in zijn hart steekt en de twee misdadigers te linker en te rechter zijde, alsmede Romeinse soldaten. In deze voorstelling is ook een opgestane Christus te zien met een purperen kleed, toonbeeld van keizerlijke macht. Bijzonder is bovendien dat de ogen van de Heer geopend zijn, waar ze in de voorafgaande periode gesloten waren. Nog later, in de Karolingische tijd, wordt het tafereel van kruisiging en opstanding gedecoreerd met de zon en de maan en andere figuren die het universum symboliseren. Een Jezus Christus met een echte kroon in plaats van een doornenkroon benadrukt het Koninklijke in de lijdende (12e eeuw).

In de hoge Middeleeuwen vinden we een JC als offerlam die gekruisigd is aan de Boom des Levens, waarbij tevens een afbeelding van God de Vader met Jezus als kind die zijn hand heeft op een wereldbol. Voorts is er een ‘genadestoel’ waarop de lijdende Zoon zit met daarboven zijn Vader waarbij de twee goddelijke personen op elkaar lijken. Nieuw is hierbij het afbeelden van de onuitbeeldbare, de Vader. Wij kunnen ons geen voorstelling maken van God. Wij kennen Hem alleen door Jezus Christus.
In de late Middeleeuwen komen schilderijen voor van de Man van Smarten, waarbij soms het lijden zo sterk is uitgebeeld dat we zouden vergeten dat hij God is. Dat was o.a. de kritiek van Dostojewski. In de Russische iconen zal in de gekruisigde Christus altijd het goddelijke doorschemeren. De pijnen worden overschaduwd door de serene uitdrukking op het goddelijk gelaat. De herfsttij der Middeleeuwen is ook de tijd van de Moeder van Smarten, de Pietà, met haar dode Zoon op haar schoot vlak voor de graflegging. Uit dezelfde periode is een bloedende hostie aan het kruis die omhooggehouden wordt door twee engelen, en een Jezus in een wijnpers die het offerbloed voor de kelk levert.

Extreme voorbeelden van lijden vinden we vooral in de late Spaanse barok en in Latijns Amerika. Een van de meest spectaculaire voorbeelden is een Jezus als gekruisigd kind, of zelfs een Jezus als foetus met doornenkroon. Maar dan zitten we al in de tijd van de film ‘The Passion’ van Mel Gibson, waarin het lijden in alle gruwelijke details aan het oog voorbijgaat.

Er zijn ook moderne kunstenaars die het lijden uitbeelden aan de hand van Jezus. Waaronder atheïsten die hem voorstellen als revolutionair en die van het kruis de hamer en de sikkel maken. Heel apart is een gekruisigde Christus omgeven door skeletten die de mensen voorstellen die gered moeten worden door de botten en beenderen vlees te geven.

Het lijden is een gevolg van de zonden van de mensen. Maar er is ook een lijden dat inherent is aan wat we de ‘erfzonde’ noemen. En dat is van een heel andere aard. Van dat laatste is de dood het duidelijkste bewijs. De opstanding van Jezus Christus is bedoeld om ons van de doodsangst te verlossen.

de voorzitter

P.S. Werk van Gyula Somos is te zien in Galerie Venetië,
Lauriersgracht 96, Amsterdam